Marmokak gurean

Azken egunotan marmokak albiste bihurtu zaizkigu Gipuzkoa aldean. Gehienak Donostiako hondartzetan agertu dira baina izan dira Zumaia eta Zarautzera hurreratu direnak...

Batzuen iritziz aldaketa klimatikoaren eragin zuzena izan daiteke knidarioen filumeko animalia hauek gerturatzearen arrazoia.

Nik ere txikitan izan nuen ezustekoren bat edo beste... umeen jakin-mina...

Oso pozoitsuak omen dira inguratu zaizkigun marmoka hauek, dagoeneko bi lagun erietxera eraman behar izan dituzte. Izena ere ez daukate nolanahikoa, gaztelaniaz “carabela portuguesa”, itsaslapurren ontziaren izena dirudi. Euskara –eta gaztelania- zientifikoan latinetiko izena erabili ohi da, fisalia. Izen zientifikoa: Physalia physalis.

Physalia physalis

Hemendik hartutako irudia

Gure artean, herriko euskaran, espezie honi beleroa, bela edo belako barkua esan izan zaio:

Beleru (Armintza, Mundaka).
Belako barko (Mundaka).
Bela (Mutriku).

Euskaraz gehien erabiltzen den izen generikoa marmoka da. Hona hemen Eneko Barrutiak jasotako lekukotasunak:

Marmoka (Elantxobe, Lekeitio, Ondarroa).
Marmok (Bermeo, Mundaka).
Marmok arrain (Bermeo, Mundaka).
Marmok-bola (Mundaka).

Ondarroan ur-azalean dabilenari marmoka esaten diote eta behean egoten denari merusa.

Badira beste espezie batzuk: pantalla (Bermeo, Mundaka), marmok-lanpara (Mundaka)...

Gure artean, gaztelaniaz, nagusiki medusa eta aguamala (Santurtzi) erabiltzen badira ere, bada marmoca esaten duenik, izan ere marmoka ez da euskarazko termino esklusiboa, Asturias aldean ere erabiltzen dute. Katalunia aldean moka esaten diote.

Aguamala (Santurtzi...).
Medusa versus Aguamala (Algorta).

Algortako gaztelaniaz, medusa animalia osoari esaten diote eta itsasoan agertzen diren zatiei aguamala esaten diete. Urtarril-otsailean hiltzen dira marmokak eta itsas hondora doazela arrantzaleen sare artean harrapatuta gelditzen dira marmoka-zatiok.

Medusa hitza greziar mitologiako Medusa izenetik dator. Emakume ederra zen Medusa, bere begiradaz gizonak harri bihurtzen zekiena. Horregatik Ateneak zigortu zuen. Irudi literarioa ere bada Medusa, gizonak galbidera daramatzan emakumea edota bere barnean munstroa daramana. Adats luzez irudikatu izan delako lotzen dugu animaliarekin.

Erraztasunez moldatzen ez den pertsonari marmoka baino moldabakoagoa dela esan izan zaio.

Azken bitxikeria batzuk: Ondarroa aldean marmokarekin egotea esaten diote emakumeen hilekoari. Mozkorra harrapatzeari marmoki atrapa esaten diote ondarrutarrek. Bestetik marmoki batu dot esaten dute lantzoiek zikindu direla adierazteko.

R.M. Azkuek eguraldi-marmoka jaso zuen Ispasterren 'ezohiko eguraldia' izendatzeko.

Albistegietan etengabe aritu dira kazetariak errepikatzen ziztatuz gero arriskutsuak izan daitezkeela marmokak...
Zizt egitea zerbait zulatzea da, elementu zorrotz batez. Azala erreminduta uzten diguten marmokok azkura eragiten digute, ez digute eztenik sartzen liztorrek, erleek, moskitxuek egiten duten legez... Zalantzatan geratu naiz, ordea, nik pikau esan izan dut orain artean marmokei zegokienez, baina nola esan behar ote da, erre, azkura eragin, ziztatu?

Odola logelako horman

Ederra da uda. Askoren iritzira ederragoa litzateke animalia zazpikirik gabe, lasaiagoa bai behinik behin.
Hondartzara joan eta oin-azpian xabiroi baten bizkarreko hezurra igartzen dugunean, munduko hondarrazpiko guztiak akabatuko genituzke, amorruaren amorruz.
Geure etxeetan gauzak ez dira oso ezberdinak. Kasurako, atzo gabean, aitortu beharrean nago, hiltzaile bihurtu nintzen. Moskitxua akabatu nuen, eltxoa. Nik –neure idiolektoan- erreprodukziorako odola maileguan hartzen diguten eltxo emeei moskitxuak esaten diet, eltxoak askozaz txikiagoak dira.

Eltxoa lanean

Hemendik hartutako irudia

Aurreko batean nahi gabe hil ohi dugun animalia batez aritu nintzen, kirikinoaz, alegia. Gaur ostera, nahita, apropos akabatzen ditugun izakitxoez jardungo dut.
Esan bezala, atzo, hormaren kontra zapaldu eta hara non odol marka itsusia utzi zuen zorioneko moskitxuak. Batek daki norena. Atzo edo herenegun erauziko zidan, neuri edo gure etxe parean bizi den auzokoari...

Hona hemen eztabaida, norberaren etxean topatuz gero, zer egiten dugu animaliekin? Demagun armiarma bat topatzen dugula pasilloan barrena, abiada bizian, zer egiten dugu? Momentuan akabatu ala harrapatzen ahalegindu eta leihotik behera bota?
Kasurik onenean, gure ehizaren perfekzio-faltak hankaren bat galtzea ekarriko dio zomorroari.
Eta zer egiten dugu, baserrietan-eta, sagutxoekin?. Ipuinetan hain dira maitagarriak!
Eta termitekin? Goxo-goxo egiten diegu?

Beste hausnarketa sakonagoa izan liteke animaliak landareak baino bizidunagotzat jotzen ditugun. Umeei jolasteko-eta moztutako basa-landare ederra oparitzen diegunean Herensugeari hankabikoa eramatea bezala da...
Landareon sufrimendua ez dugu aditzen... Intsektuena eta animalia txikiena ere ez. Agian, muturretara joatea izango da, baina eltxo espezie asko (ez diot gure artean garauak sortzen dihardutenengatik) hainbat ugaztun baino urriagoak dira, baina guk, ugaztunok, izadiko epizentrotik urrun xamar ikusten ditugu zomorro txikiok eta are urrunago landare eskuraerrazak!

Bitartean, gure etxeetan, eltxoek gorriak ikusiko dituzte gure loa eteteak ematen digun suminalditik iheska. Gorriak ikusi... eta agian, gorriz apainduko dizkigute etxeko hormak.

Gorria, gure odol beroa, eltxoen biziraupena eta –nola ez!- hainbaten eguzki-erredurak.

Sasi arteko aihenak

Garai bakoitzak dauka bere xarma. Aurtengo hau uda aldrebesa izango omen da... Badirudi zeru goieneko Lontxok ez gaituela eramango hondartza aldera aurreko udetan legez... Horrelakoetan... nahiz eta udan hondartzatik kanpo bizitza ezinezkoa dela uste duten heliofilo ugari egon, gure mendi-larreetan badago zer ikusi... eta zer gozatu.

“Kanpanilla” zuri ederrez jantzita dauzkagu sastraka eta sasi-arteak; ez dira soineko txukunez dauden bakarrak... tartean intsusak, aihen-zuriak eta basoetako atzamarrak ere loretan daude...

Kanpanilla esan izan diet betidanik onil edo inbutu itxurako loredun landare igokariei. Euskaraz hainbat izen dauzka gezi itxurako hostoak dituen landare honek: ezker-aihena, aihen ezkerra, ezkertea, lurruntza...

Loreek kolore zuria edo arrosa izan ohi dute. Badaude zeharkako zerrendak dauzkatenak...

Aihen handia edo ezkerte zuria (Calystegia sepium). Zierbena.

Gaztelaniaz ere izen ugari ditu: correhuela, corregüela, campanilla edo hierba campana. “Correhuela” hitza gaztelaniazko correa hitzaren txikigarria da.

Bi espezie nagusi daude gure artean:

Calystegia sepium – (Correhuela mayor, campanilla grande).

Ezkerte zuria (Elhuyar, Euskalterm).

Ezkerte-zuriya (Bortzirietan, GN).

Ezker-aihen zuri (Euskalterm).

Aixen aundi (Bergaran, Eibarren).

Txori maatsa (Bergarako Elosua auzoan, G [Aranzadi]).

Lurruntzi (Lekeitio, B [Aranzadi]).

Pipila (Zuberoa).

Ezkiluntza (Larramendi), Lacoizquetak dioenez, Untza ‘hiedra’ eta ezkila ‘campana’ hitzek osatzen dute.

J.M.Lacoizquetak (Diccionario de los nombres euskaros de las plantas,1888) honela dio: “En este distrito EZKERTIA, de EZKERRA izquierda, aludiendo a la hélice de derecha a izquierda (simis trorsum), en que sube su tallo sobre las matas de los vallados”.

Bitxia geratzen bada ere Telesforo Aranzadik (1929), kontrako iritzia zeukan. Bere ustez ezker osagaia okerra da landare honen izendapenean, izan ere eskumatara igotzen da bere aihena amabirjinaren atzamarrak (Lonicera sp.) ez bezala.

Convolvulus arvensis – (Correhuela menor).

Ezkerte beltza (Elhuyar, Euskalterm).

Ezker-aihen beltza (Euskalterm).

Ezker-eskuin (Euskalterm).

Aixen txikia (Bergaran, Eibarren).

Lurruntze txikia (Lekeitio, B [Aranzadi]).

Lürunça (Zuberoan).

Ezkertebelza (Bortzirietan, GN [Lacoizqueta]).

Ziurda/Biurda (Iruñerrian [Lacoizqueta]).

Biurda (Euskaltzaindia).

Lacoizquetak (1888) honela dakar: “En esta localidad CHILDURKA, de URKA horca y CHIL corrupción de CHIKIA pequeño, y quiere decir horca pequeña aduciendo al daño que hace al trigo, lino y otras especies de cultivo, a las que se adhiere en espiral y las mata comprimiéndolas”.

Normalean zuri-zuria izaten da aihen handia (Calystegia sepium). Zierbena.

Ez dugu nahastu behar aihen ezkerra, «aihenzuria»rekin (Clematis vitalba).

Izenak izen, ederra da benetan kanpanillia!!

Algortarrak, guaitoak?

Euskal Herrian oso errotuta egon da herritar (edo familia) bakoitzari ezizena, gaitzitzena edo izengoitia jartzeko ohitura. Gaur egun hainbat herritan oso ondo eusten diete ezizen zaharrei eta berriak sortzen dihardute, etengabe. Baina, gaur ez naiz horren inguruan luzatuko.

Maila bat goragoko ezizenen inguruan jardungo dut. Herritarren -nahiz auzo jakin batekoen- gaitzizenez, alegia.

Getxoko Algorta auzoko herritarrek "guaitoak" ezizena daukate.

Ezizen honen jatorria ez da –askok hori uste duten arren- gaztelaniaz lagunarteko hizkeran erabili ohi den GUAY hitzaren txikigarria. Arrain baten izena da GUAITO. Aldaera asko dauzka izen honek, goaito, güeito, güito...

Gaztelaniazko izen generikoa Gobio da. Euskara batuan, Zarboa.

Guaitoa edo buruzkoa (Gobius sp.)
Argazkia hemendik hartu dut.

Algortan Gobiidae familiako arrainak izendatzeko bi hitz erabiltzen dira, BURUSKO (buruzko) eta GUAITO. Lehena bigarrena baino gehiago erabiltzen da ezkatadun arrain hauek izendatzeko. Itxuragatik euskarazko forma dirudi lehenak eta gaztelaniazkoa bigarrenak. Plentzian eta Armintzan ere “burusku”/”burusko” terminoa erabiltzen da.

GUAITO izendapena, Areetan erabiltzen dute gehiago. Agian, areetarrek algortarrei jarritako ezizena izango da hau, kontu jakina baita inguruko herriek (edo auzoek) asmatzen dituztela ezizenak.

Telesforo de Aranzadik (Nombres de peces en euskera, 1933), Santurtzin, goaito eta Bilbon (eta Olabeagan) sarbo formak jaso zituen.

Eneko Barrutiak Bizkaiko Arrantzaleen hiztegia liburuan (2000), jasotzen duenez, Zierbenan güeito darabilte, baina kabuxa edo erdarazko ‘babosa’ izendatzeko.

Ez dira nahastu behar ordea, Algortako erabileran behinik behin, buruzkoa edo guaito/goaito eta kabuxa edo babosa.

Lehen bikotea Gobiidae familiako arrain ugari izendatzeko izen generikoa dugu. Ezberdinak dira, berriz, gaztelaniazko babosa edo euskarazko kabuxa izen generikoa hartzen duten Blenniidae familiako espezieak. Azken hauek ez daukate ezkatarik, lingirdatsuak dira.

Algortan bi familiak jan izan dira, baina finagotzat hartzen da buruzkoa, hezur gutxiago dauzkalako... Frijituta jan izan da buruzkoa. Kabuxa, aldiz, zopan.

GUAITO edo BURUZKO izen generikoa hartzen duten espezierik ohikoenak:

a) Gobius niger: Zarbo beltza. Caparrudo. Black goby.

b) Gobius paganellus: Paganell zarboa. Paganel, bobi. Rock goby.

c) Gobius cruentatus: Zarbo odoldua. Gobio sangrante, Góbit. Red-mouthed goby.

d) Gobius cobitis: Zarbo buruhandia. Gobio gigante. Giant goby.

Zergatik ezizen hau?

Valentín Solagaistuak bere Getxo historia de sus gentes (2003) liburu ederrean ezizenaren zergatia ematen digu:

"Asimismo, de la denominación goaito algunos han querido extraer el origen del nombre "Guecho". Cuenta alguna historia popular que desde La Avanzada, en la playa Balanar -hoy llamada playa de la bola-, hasta las playas de Arrigunaga y Cobo el agua estaba abarrotada de pequeños peces llamados guaitos...”

Algortan, sarritan entzun daitekeen beste azalpen bat ere badago; 'guaito'a haitz-arteko arrain txikitxoa dela, eta aho-handikoa (gorago ikusi duguna, alegia). Algortarrak harroak direnez... txikitxoak eta harroak... baina aho-handikoak?

Algortan bada elkarte bat izen hau daukana: Asociación de Amigos Algorteños "Guaitos".

Euskal Herriko ezizenen artean asko dira animalienak; hona hemen adibide batzuk:

Kostaldean, itsasoarekin lotutako izenak ditugu: Lantzoiak (Ondarroa, arraina), Lapa-zorrixak (Mutriku, krustazeoa), Guaitoak (Algorta, arraina)...

Adibide gehiago...

Bizkaikoak:

Kokoak (Zeanuri, Morga), Txuberaxuak (Zeberio), Akerrak (Larrabetzu), Zorriak (Lezama), Txinboak (Bilbo), Tximintxak (Derio), Zapoak (Durango), Mozoloak (Galdakao)...

Gipuzkoakoak:

Arkakusoak (Zaldibia), Beleak (Zegama), Saguak (Zerain), Ontzak (Andoain), Txantxikuak (Oñati), Oiloak (Alkiza), Euliak (Amezketa), Otsoak (Ataun), Sakelak [igelak] (Azkoitia), Zapoak (Azpeitia, Gaintza), Bareak (Beasain), Tarinak (Deba), Akerrak (Errezil), Azeriak (Idiazabal), Antzarrak (Lazkao), Txantxikuak (Oñati)...

Informazio gehiago nahi izanez gero:

• Wikipedian, Bizkaiko eta Gipuzkoako zenbait ezizen agertzen dira.
• Artikulu interesgarria idatzi zuen Felix Ibargutxi kazetariak Gipuzkoako hainbat herritako ezizenen inguruan.