2009/07/13

Zimitza, mamorro zapal hori

Lehengo eguneko mendi bueltatxoan mihilu edo anis-belarrak (Foeniculum vulgare) zenbat hazi diren ikusten nengoela, aspaldiko lagun batekin egin nuen topo: marradun txintxe dotorea.

Hara! Esan nuen neure artean: euskaraz hainbat izen dituen zomorroa... Derioztarrei ezizena ematen diena... Gaztelaniaz jende askok txarto darabilen intsektu zapala...

Graphosoma lineatum
2009/07/09 (Iturgitxi, Berango)

Munduan mamorro hauetako 45.000 espezie inguru ezagutzen dira, horietatik Europan 1.000 inguru dauzkagu. Nik bakar bat ikusi nuen, baina momentu horretan ederrena begitandu zitzaidan.

Izen ugari
Lehenik eta behin, aipagarria da zomorro hau izendatzeko euskaraz dagoen izen mordoa: euskara batuan “zimitza” nagusitu da, bizkaieraz “imutxa/imitxa” eta iparraldeko euskaldunen artean “purnasa”. Beste hainbat izen -aldaera- ere badauzka: imitxa, imintxa, tximintx, tximitx, tximutz, zimintz, zumitz, txintxe...
J.A. Mogelek 1802 urte inguruan idatzitako Peru Abarka eleberri txukunean etimologia bitxi hau eman zuen: "Tximitxa edo imitxia esaten da tximurtxi, edo imurtxi egiten dabelako".

Gaitzizena Derion
Gauza ezaguna da norberaren inguruko herrietako biztanleei ezizena jartzeko egon den ohitura, horri buruz aritu ginen aurreko batean.

Deioztarrak tximutxak dira, lezamarrak zorriak diren bezala eta larrabetzuarrak akerrak.
Derioko euskara elkarteak izen hori dauka: Tximintx euskara elkartea.

El chinche ala la chinche?
Gaztelania erraza ei da, baina ondo hitz egitea... ez dakit ba!
Unibertsitateko ikasketak amaituta jakin nuen erdarazko chinche hitzak genero femeninoa zeukala, la chinche. Ordura arte maskulinoan nerabilen! Txintxeta hitzaren oinarrian zegoela ere orduantxe jakin nuen... Bitxia bada ere euskarazko hiztegi ezagun batean ere maskulinotzat jotzen dute gaztelaniazko chinche hitza.
Fama txarreko intsektua
Pertsona astuna bai latinez, bai gaztelaniaz gaur aipagai dugun zomorroarekin lotu izan da. Euskaraz esanahi horrekin bestelako ‘zomorroak’ erabili izan dira: kakalardoa, potrozorria, lapazorria... Euskaraz eta gaztelaniaz, baten bat gauzak epaitzen oso zorrotza denean txintxe samarra dela esan ohi da.

Egia da zimitzetako batzuk odola xurgatzen dutela, gautiarrak direla, ziztada mingarriak eragiten dituztela... baina ez guztiak!

Latinezko formatik (cimex, -icis) dator gaztelaniazkoa (chinche). ‘Esamesa’ adiera duen “chisme” hitza ere latinezko hitz horretatik jaso zuen gaztelaniak; izan ere, garrantzirik gabeko gauzatzat jo izan da zimitza, lehen eta orain.
Zimitz gorri-beltza...
Mihiluaren gainean kulunka harrapatu nuen zimitzaren zientzia-izena: Graphosoma lineatum. Gaztelaniaz, chinche rayada. Gure mendietan mandaperrexiletan (Daucus carota) ikusi ahal da batik bat.

Itxura deigarri horrek (marra beltzak hondo gorrian) badu bere zergatia... Kolore aposematiko honek zera adierazten du: “zapore txarreko intsektua nauk/n, jaten banauk/n bihotzerrea izango duk/n”. Estrategia hori espezie horren mesedetan garatutako kontua da, harrapari gazteek banaka batzuk jango dituzten arren... Banako batzuen sakrifizioa gainerakoak babestuko ditu. Beste intsektu batzuek ere erabiltzen dute estrategia hori (kolore aposematikoa): marigorringoek, liztor espezie ugarik...