Baso bizar-zuriak

Aurreko batean basoak atzamarrak dituela (Lonicera sp.; Amabirjinaren/Jainkoaren atzamarrak) esan genuen. Lehengo egunean asfaltoa utzita, ikaratuta geratu nintzen gure basoen agure itxuraz. Bai, bai, bizar zuri dotorez jantzita dauzkagu basoak. Atzamarrak, bizarra... Askori oharkabean pasatu arren, arreta apur bat nahikoa izaten da hainbat elementu eder aurkitzeko; kolore, usain eta itxura ugarikoak gainera. Guztioi gertatu zaigu inoiz bazenik ere ez genekien zerbait topatuta, aurrerantzean nonahi ikustea, besterik egongo ez balitz bezala.

Ferietako "azukrezko kotoia"?

Zer dira ba basoetako bizarrok? Euskara batuan aihenzuria (edo ezkabia-belarra) esaten zaion landarea da. Zehatzago esateko landare honen fruituen lumadun “isatsak” dira, zuriak eta itxura deigarrikoak. Gaztelaniaz clemátide da zabalduen dagoen izena. Zurezko landare igokaria da aihenzuria. Nahiko ugaria gure basoetan; zuhaitz eta sasitzetan gora hazi ohi dena.
Udaberrian eta –batik bat– udan botatzen ditu loreak eta orain, udazkenean, fruituak heltzen direnean bizar itxura hori ematen diote.

Loreak eta fruituak, uda eta udazkena

Izena eta izana, biak, bat direnez, hona hemen landare honen izenen inguruko zenbait gorabehera:

Landare honen zientzia-izena Clematis vitalba da.
Generoa, Clematis, zenbait landare igorariren latinezko izen klasikoa da. Grekerazko klematís izenean du jatorria eta bere esanahia –grekeraz- ‘aihen txikia’ da. Grekerazko klematís hitza berriz, klemas hitzean du jatorria, ‘aihena edo zurtoina’.
Espezieari dagokionean, vitalba, erromatarrek zerabilten “vitis alba” (aihen/mahatsondo zuria) izenetik dator. Izen hori ematen zioten erromatarrek astamahatsari (Bryonia alba) nagusiki.

Bizarren zuria eta iratzeen berdea!!

ITXURA

Aihenzuria (Hiztegi batua), aihen xuria (Zuberoa).
Lore eta fruituen inguruko lumei erreferentzia egiten die; latinezko “vitalba” hitzaren baliokidea da. Hainbat hizkuntzek ere jaso zuten ideia hori: gaztelaniak (vidalba, vidraria, viña blanca), frantsesak (vigne blanche), portugesak (vitalba, vide-branca)...

Ingelesez izen politak dauzka, Old man's beard, ‘gizon zaharraren bizarra’ eta Traveller's Joy, ‘bidaiariaren poza’.

Amarauna (Eibar). Armiarma-sarearen antza daukatelako eibartarrentzat luma zuriok.

Gaztelaniazko cabello de ángel, izenak ere bere itxura gogorarazten digu.
Aixena (Eibar, Bergara); aixen-ezkerra (Mutriku, Lekeitio, Deba).
Zurtoinaren itxuragatik. Garrantzitsua da ez nahastea landare espezie hau aurreko batean ikusi genuen euskara batuko ezker-aihen edo ezkertearekin (gaztelaniaz, campanilla edo correhuela).

Tximeleta bizar gainean

FUNTZIOA

Ezkabia-belarra (Hiztegi batua).
Azaleko gaixotasunak sendatzeko ibiliko omen zen sasoi batean (ezkabia ‘tiña’).

Basozigarroa (Bergara, Mutriku).
Garai batean erre egiten zutelako gaztetxoek, aihena ihartuta zegoenean.

Sasitzan gora, aihenzuria

Gaztelaniazko hainbat izenek (hierba de los pordioseros, hierba de las llagas, hierba ardiente) erdi-aroko eskaleek zeukaten ohitura bitxi bati egiten diote erreferentzia: landare honekin zauriak egiten zituzten azalean herritarren errukia bilatzeko asmotan.

Zoazte basora eta ea zeren itxura hartzen diozuen: bizarra, amarauna, aihena...

Orrazkera txukuna!