Ongi etorri ubarroiok!!

Iritsi da udazkena. Udagoiena, larrazkena. Egutegiaren bidez baino ederragoa da udazkenaren etorrera naturaren ahotsez aditzea, baso eta parkeetako orbela zapaltzean edota hegaztien joan-etorriaz ohartzean...

Ibaizabalen, Bilboko itsasadar zaharrean, poliki-poliki ugaritzen doaz ubarroiak, hegazti beltz handi maitagarri horiek.

Abuztuan etortzen dira lehen migratzaileak, izan badira urte osoan gure artean geratzen diren gutxi batzuk, baina gehienak udazken-negua pasatzera datoz gurera. Irailean eta urrian ikus dezakegu ubarroirik gehien. Martxo eta apirilera arte egongo dira. Ongi etorri ubarroiok!! Ikaragarri edertzen dute Ibaizabal. Sestao eta Axpeko dartsenetan, Abra barruan.... ikusiko ditugu, haitz, buia zein itsasontzietan. Talde ederretan, nerabe-koadrilak bailiran.

Ubarroi handia (Phalacrocorax carbo)

Hemendik hartutako irudia

Arrantzale finak dira, baina ondo pentsatu behar izaten dute noiz murgildu uretan, izan ere euren hegalak ez dira hegazti gehienen modukoak, eta urez betetzen zaizkie, iragazkorrak dira. Horregatik, sarritan, “besoak” zabal-zabalik egoten dira hegalok noiz lehortuko zain.

Oraintsura arte babestuta egon da ubarroia, baina bere populazioak gora egin ahala, mundua geure neurrira ekarri nahi dugunez, deseroso bilakatu zaizkie batzuei. Aisialdian arrantzatzen ditugun arrainak ubarroiaren dietaren oinarrian egotea da "arazoa"... Gure aisialdiko arrantza ala ubarroien bizirautea? Galdetzea ere!

Iazko abenduan Bizkaiko Foru Aldundiak 120 ubarroi hiltzea baimendu zuen, Europan babestutako espeziea izanda... Antza denez, hau ez da Europa.

Ubarroi mottoduna (Phalacrocorax aristotelis)

Hemendik hartutako irudia

Bitxia da animalien euskara batuko izena. Bueno, izena baino bitxiagoa da hitzok non erabiltzen diren: Gipuzkoako bi, hiru, lau herritan...

Bi ubarroi daude gure artean, Phalacrocorax carbo eta Phalacrocorax aristotelis. Euskara batuan lehenari ubarroi handia esaten zaio eta bigarrenari ubarroi mottoduna.

Euskara batuko ubarroi hitza nagusi da gaur egun, zorioneko “cormorán” hori izendatzeko, baina Azkuek bi herritan baino ez zuen jaso forma hori, Irunen eta Donostian.

Hainbat dira ordea, hegazti hauen izendapenak:

Potorro (Mundaka, Bermeo, Elantxobe...), sakillo (Ondarroa), ubarroi (Irun, Donostia), kabarroso/gabarroso (Zarautz), karrabaso (Lekeitio), balantxori (Mutriku), kormoroi (Zumaia), brojo (Hondarribia)...

Ubarroi mottoduna, igerian

Hemendik hartutako irudia

Bizkaian, gaztelaniaz egiten den herrietan:

Pitorro (Zierbena), pato/pato de mar (Santurtzi), eta urgallo (Algorta).

Bitxia da Algortako “urgallo” hitza; dirudienez, erdia euskara (ur) eta erdia gaztelania dela (gallo, ‘oilarra’).

Gaztelania “batuan” cormorán da nagusitu den forma; cuervo marino ere oso ezaguna da.

Gaztelaniara frantsesetik pasatu omen da CORMORÁN hitza; eta frantsesera latin berantiarretik omen dator: “corvus marinus”. Eta dakigun bezala hitzak higatzen doaz, etengabe, gupidagabe... Corp maring > cormareng > cormaran > cormorán.

Ibilgailuak eta animaliak

Era guztietako modak daude. Ibilgailuen atzealdeetara ere iritsi dira zorioneko modok. Matrikula ondoan, autoaren markaz gain, sarritan, animalia baten pegatina ere ikus dezakegu. Honek astoa, hangoak ardia, beste horrek zezena... Hotzean hartuta pentsa genezake animaliazale ugari dagoela gure artean. Baina honezkero konturatuta egongo gara gehienetan animalien euren irudikapenaz gain beste zerbait ere erakutsi nahi izaten dela... Geure bizitzako arlo askotan bezala, ingurukoak ondo sailkatuta, bananduta, multzokatuta nahi izaten ditugu: horrela janzten bazara, halakoa zara; kirol jakin bat egiten baduzu eta zapatu gauean gomina-festa badaramazu buruan, zalantzarik gabe... enfin.

Animalien ideologizazio gupidagabea xelebrea da oso; norberaren herriaren izaerarekin lotu nahi izaten dugu animalia bakoitza, erasokorra, otzana, alaia... Hona hemen gure inguruko autoetan ikusitako batzuk:

Ardia da, gehien ikusten dena. Ez da edonolako ardia ordea, ardi latxa arrazakoa da. Kantauri itsasoko isurian ardi-motarik ugariena da. Ez da Euskal Herriko mota bakarra (merinoa, bizkaitarra, manexa...). Ardi latxak euria ondo jasaten du, esne ugari ematen du...

Askok Espainialdeko zezenaren euskal bertsiotzat jotzen dute ardi latxa, baina nondik nora lotura hau? Dirudienez, Tolosako gazte koadrila batek Katalunia aldera egindako bidaian hango ibilgailuetan astoa ikusi (zezenari aurre egiteko sortua) eta Euskal Herrirako animalia ezberdin bat aukeratu beharra ikusi zuen.

Gaur egungo Ardi Latxa Kultur Elkartea, irabazi-asmorik gabeko elkartea da. Horrelakoa da sorreratik, gazte koadrilak sortu zuenetik. Talde honek Euskal Kultura bultzatzea du helburu eta produktuen salmentatik biltzen duten dirua horretara bideratzen dute.

Asto ugari ikus daitezke kotxeen barrualdean ez ezik atzealdean ere. Astoa Kataluniako Banyoles herriko gazte batzuen ekimenez hasi ziren kataluniarrak “Osborne zezenari” aurre egin nahian, Kataluniako ibilgailuen bereizgarri izateko asmoz.

Basque Power ekimen pribatuak sortu zuen basurdea, Euskal Herriko ikur nazionala izateko asmoz. Esaten dutenez ez dute ardiaren alternatiba izan nahi. Haien aburuz basurdeak karakterizazio nazional garbia dauka (basatia, basapiztia...), euren helburuekin bat datorrena. Basque Power ekimenaren barru-barruan dagoen «grina independentista» horren jabe dela diote basurdearen bultzatzaileek.

Guztiek ez dute autoa sarri garbitzen

Gaur egun zezena Espainia eta espainiarren ikur bilakatu da. Esan dugun bezala Kataluniako astoa eta Euskal Herriko ardia, zein bere herrian, zezenaren alternatiba gisakoak dira.

Ardi koittadua!

Peugeot markako ikurra da lehoia. Zergatia? Peugeot familiakoen jaioterriaren —Franché-Comté (Frantziako Montebeliard eskualdean)— armarrian agertzen delako lehoia...

Beste hainbat daude... Frantziako (edo Portugalgo) oilarra, Murtziako ahuntza, Madrilgo katua...

Nafarroako automobil barraskiloa jartzen dute. Helburu didaktikoa dauka “Navarrico” izeneko barraskiloak, izan ere errepidean lasai ibili behar dela gogorarazteko sortu baitzen eta hori da bere helburu nagusia. Kanpaina zabalago baten barruan dago, ez da nortasun zeinua beraz.

Zergatik jartzen ote dugu pegatina autoan? polita delako edo zerbaiten sinbolo edo ikurra delako?

Hemendik hartutako irudia

Zaldia

Beste zaldi bat

Playboy-eko untxia

Herensugea

Beste ardi bat?

Gekoa

Iraila, berriro ere

Iraila, ikasturtearen hasiera da hainbatentzat. Asko dira urte hasierari baino aldaketa traza handiagoa hartzen diotenak irailari. Batzuek, oporren osteko sindromea aipatuko digute, beste batzuek oporretan dirua barra-barra xahututa iraileko aldapaz hitz egingo dute, gaztetxoenek berriz, liburu berriekin ikasturte berriari ekingo diote asmorik onenekin.

Euskara batuan iraila esaten diogu hilabete honi... Gehienen iritziz, ira + hila, hots, “iraren (edo garoaren) hilabetea”.

Iratze arruntak (Pteridium aquilinum) maiatzean, atzean Kolitza mendia

Baina hau ez da euskarazko forma bakarra. Hainbat forma daude hilabete hau izendatzeko...

Iraila (B, L): Ira + hila. Iratzearen hila.
Garoila / Garila (G): Garo + hila. Irailaren baliokidea, garoaren hilabetea.
Agorra / Agorrila (Deba ibarra, G): Agian, ‘agorra, sikua.’ [Kontuan izan, beste leku batzuetan agorrila, ‘abuztua’ dela].
Buruila (Iparraldeko zenbait herritan): Buru + hila. Hasierako zein amaierako hilabetea zelako, askoren ustez. Vinson-ek (eta Julio Caro Barojak) urtea irailean (‘buruilean’) hasten zela zioen. Campionek, aldiz, urteko azken hilabetetzat zeukan.
Setemera, setemea (Z): Latinezko september hitzean du jatorria.
Urrile(he)nen / Urrilelango (Arratia, B): Urri + lehen. Arratian, “urri bigarrena” esaten diote urteko 10. hilabeteari, euskara batuko urriari, alegia.
Urria (N): Joaquin Lizarraga idazle nafarrak (Elkano, XVIII-XIX. mendeak) urria zerabilen eta osteko hilabeteari –batuko urriari– lastaila...
Autono (Getxo): Azkuek bere hiztegi ederrean jaso zuenez Getxon irailari autono esaten zitzaion (zaio?). Latinetik dator, "autumnum" hitzetik, gaztelaniara beste zentzu batekin pasatu zen (otoño, 'udazkena').

Oso zaila gertatu bide zen euskaldunon egutegia (aspaldiko ilargi-egutegia) arau eta neurri berrietara (eguzki-egutegia) egokitzea. Hortik dator hainbat hilabeteren izenek adiera bi izatea: garagarrila (ekaina eta uztaila), agorra (abuztua eta iraila), urria (iraila eta urria)...

Getxoko autono berbak –era ilun samarrean bada ere– udazkena bertan daukagula salatzen digu. Izan ere, ‘autonon’ gauden arren oraindik uda da, egutegiaren arabera behinik behin.

Ederra da iraila. Ikasturte berri-berria guztiontzat. Basoak soiltzen hasiko zaizkigu, eta kolore arre-marroiek malenkoniaz jantziko dituzte gure bazterrak....

Garoa, ira, inaztorra edo iratzea. Garo espezie ugari dago. Nik lau aipatuko ditut, euskaraz aparteko izena daukatelako: San Joan iratzea edo trumoi garoa (Osmunda regalis), sorgin-iratzea (Athyrium filis-femina), haritz-iratzea (Polypodium interjectum) eta –gure mendietan ezagunena– iratze arrunta (Pteridium aquilinum).

Sorgin-iratzea (Athyrium filis-femina) erreka-ertzetan eta baso laiotzetan bizi da.

Iratze edo garo arruntak (Pteridium aquilinum) oso erraz daki egokitzen mendialde ezberdinetara. Gure mendiak erretzen direnean sortzen diren lehen landareak garoak izaten dira. “Garo eguzkizalea” ere esaten zaio, izan ere bestelako hainbat garo-espezie baso heze eta ilunetan bizi da.

Izen zientifikoak oso ondo deskribatzen du landare honen morfologia: Pteridium, Pteris izenaren txikigarria da. Pteris izena grekeratik dator, pteron hitzetik eta ‘hegala’ esanahia dauka, bere hostoen itxuragatik.
Aquilinum berriz, latineko aquila (arranoa) hitzetik dator, hostoen itxurari erreferentzia eginez. Arranoen hegalak (zabalik) gogorarazten dizkigulako.

Haritz iratzea (Polypodium interjectum) harrizko hesi eta zuhaitzetan bizi ohi da.

Gaztelaniaz, septiembre nahiz setiembre esaten diogu hilabete honi... Bederatzigarren hilabetea da guretzat, baina ez Erroma zaharrekoentzat; haientzat september zen, hamar hilabeteko egutegiko zazpigarrena. Hauek ziren orduko ilargi-egutegi zaharreko hamar hilabeteak: Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Quintilis (bosgarrena), Sextilis, September (zazpigarrena), October (zortzigarrena), November (bederatzigarrena) eta December (hamargarrena). Geroago gehitu zitzaizkion 12 hilabeteko egutegia osatzen duten beste biak: Ianuarius eta Februarius.