Txakur txikirik gabe

Kontsumismoaren kulturan bizi gara. Dena da erostea, edukitzea, gordetzea... Kontsumismoak inguratzen gaitu edo bete betean harrapaturik gauzka. Hainbatek dirutan neurtzen dute daukatena eta direna.

Apalenek eta zoriontsuenek, bazterretik, gogorarazten digute ez dela zoriontsuago gehien daukana ezpada ze gutxien behar duena!

Azkenik, esango digute, diruak ez duela zoriontasuna ekartzen baina bide horretan lagundu ahal duela.

Orain eurotan pentsatzen dugun arren badira pezeta ahaztu ezinik bizi denik. Dagoeneko gutxi dira ogerlekotan zenbatzen dutenak daukatentxoa eta are gutxiago errealetan egiten dituztenak kontuak.

Guk nahi barik ere, beste garai bateko kultur(ar)en oinordekoak gara... eta darabilgun hizkuntza horren erakusgarri da. Hona adibide bat:

Txikitatik entzun izan diot amari, gaizki jokatuz gero txotxikirik ez nuela ikusiko, eta, 25 pezetako paga buruan, txintxo ibiltzen ahalegintzen nintzen.

Geroago jakin nuen, ni jaio aurretik bazela txori-aundixa izeneko txanpon bat, txotxikixaren balio bikoitza zeukana. Hala esaten zitzaion Mutrikun behinik behin.

Gutxi balio duen ezertaz aritzean, neure inguruko askok lasai-lasai esan ohi du bi txakur txiki balio duela. Erdaldunek diru faltari estar sin perras esaten diote.

Bitxia da hizkuntza, diruari animalien izena? Tira ba.

5 zentimoko txanponari txakur txikia edo txori txikia esaten zitzaion. 10 zentimokoari berriz, txakur handia edo txori handia. Erdaldunek perra chica eta perra gorda erabiltzen zuten hurrenez hurren.

Txakur-diruaren aurkia. Ezkerretara txakur handia eta eskumatara txakur txikia.

Txakur-diruaren atzealdea edo ifrentzua.

Gogora dezagun TXANTXIBIRI kantaren pasarte hura:

Saltzen, saltzen,

txakur txiki baten karameluak,

está muy bien!

Esaten du konfiteroak (bis)

Esapide batzuk bizi-bizirik segitzen dute gaur egun:

Batere dirurik gabe gaudela esateko:

Txakur txikirik gabe nago.

Txori txikirik gabe nago.

Estoy sin una perra.

Zerbaitek diru gutxi (edo... ez hainbeste) balio duela esateko:

Eso cuesta cuatro perras.

Horrek bi txori/txakur handi balio du.

Gaztelaniazko “calderilla” esateko Kirikiño idazleak txakur-dirua erabiltzen zuen:

Ordura-arte eleiz atan, alako eske-aldietan, ez ei-zan txakur-dirua baño ikusten (Bigarren abarrak, 1930).

Zergatik txakurra?

1870etik gerra ostera arte kobrezko bost eta hamar zentimoko txanponak erabili ziren. Txanpon horietan, orduan Espainiaren ikurra edo sinboloa zen lehoia azaltzen zen. Herritarrek txantxetan lehoia baino ‘txakur handia’ zirudiela esaten hasi ziren. Azkenik izendapen hori hartu zuen 10 zentimoko txanponak.

Txakur txikia edo txori txikia

Hemendik hartutako argazkia

Txakur handia edo txori handia

Hemendik hartutako argazkia

Txanpon horiek gerra ostera arte erabili ziren. Desagerrarazteko saiakera bat baino gehiago egon bazen ere, 1941eko urriaren 29an debekatu zirenera arte erabili ziren.

1940an, Francoren agintepean, 5 eta 10 zentimoko txanpon berriak egin zituzten, aluminiozkoak. Txanponotan lantzadun zaldizkoa ageri zaigu lehoiaren ordez. Hala ere izenak eta izanak bat egin ez arren txakur handi eta txikiek jarraitu zuten guztion ahotan.

Zergatik txoria?

Ezin izan dut argitu izenaren jatorria. Hasiera batean Francoren agintepean egindako txanponetan agertzen zen arranoa izendapen honen atzean egon zitekeela pentsatu nuen, baina, izenok gerra aurrekoak direnez...

Bilbon argitaratzen zen Euskalzale astekarian, 1897an, honakoa agertzen da: Astebete igaro ezkero, gei bakoitza “txori andi bat”.

Ez dut uste Mutriku eta inguruko herritarrek txanponetako lehoia ikusi eta txoria zela esango zutenik!!

Hizkeraren bizitasuna

Gaur hona ekarri dudan honek erakusten du herri-hizkeraren bizitasuna.

Hizkera informalean sortzen diren esapideen atzean sormen gaitasun itzela dago, hizkuntzaren beraren osasunaren erakusgarri izan ohi dena. Gaur egun ere euskaldunok jarraitzen al dugu esapide, metafora eta konparazio biziak sortzen?

Gaztelaniaz garai bateko berbak dira:

Pasta; guita (dirua), pavo (5 pezetakoa, ogerlekoa), libra (100 pezetakoa), canelo (100 pezetako billetea), talego; papel; loro (1.000 pezetakoa), kilo (milioi bat pezeta)...

Badago bizirik dagoenik: Estar sin un duro; Estar sin blanca... (Guztiak garai bateko txanponak).

Euskaraz ere badira...

Arditik ere ez zeukan gajoak. [Ardit: balio gutxiko dirua]

Xemaikorik gabe egotea. [Xemaiko: 5 zentimoko txanpona; Jatorria ‘sei marabedikoa’].

Simon egon. (Batere dirurik gabe egotea).

...